Azərbaycan xalqının minillik mənəvi irsinin dərinliklərində özünəməxsus yer tutan dərvişlik anlayışı, təkcə dini və fəlsəfi bir yol deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərimizin formalaşmasında vacib rol oynamış mürəkkəb bir sosial-mədəni institutdur. Dərviş insanı-insana, insanı-Allaha yaxınlaşdıran əxlaqın, paklığın, təvazönün carçısıdır.

Bu gün də dərvişliyin fəlsəfəsi, insanpərvərlik və dayanışma ideyaları Azərbaycan xalqının mənəvi düşüncəsində yaşamaqda davam edir.

Dərviş kimdir?

“Dərviş” sözü farsca “darviş” – dünyaya bağlı olmayan, qəlbini maddiyyatdan təmizləyib Tanrıya yönəltmiş şəxs deməkdir.
Lakin bu, sadəcə zahidlik deyil. Dərviş:

hikmət sahibi,

xalqın içində yol göstərən,

könüllərə işıq salan,

mənəvi tərbiyə verən bir şəxsdir.


Onlar həyatlarını Haqq yolunun təbliğinə sərf etmiş, sözlə deyil, davranışla, örnək həyat tərzi ilə insanlara təsir göstərmişlər.


DƏRVİŞLİYİN TARİXİ KÖKLƏRİ

Sufizm – mənəviyyatın səsi

XI–XIII əsrlərdən etibarən Azərbaycan türk-islam dünyasının mühüm sufi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Burada fəaliyyət göstərən əsas sufi təriqətləri bunlardır:

Qadiriyyə

Xəlvətilik

Nəqşbəndiyyə

Məlikiyyə

Səfəviyyə


Xüsusilə Şeyx Səfiəddin Ərdəbili tərəfindən əsaslandırılan Səfəviyyə təriqəti, həm mənəvi ocaq, həm də siyasi bir qüvvə kimi tarixə düşmüş, sonradan Səfəvi dövlətinin qurulmasına ideoloji baza yaratmışdır.


DƏRVİŞLİYİN AZƏRBAYCAN MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİNƏ TÖHFƏLƏRİ

1. Mənəviyyatın Təbliğatı

Dərvişlər əsrlər boyu el-obanı gəzərək insanlara:

dürüstlük,

mərhəmət,

comərdlik,

qardaşlıq,

təvazökarlıq kimi dəyərləri aşılamışlar.


Onlar “könül adamı” kimi tanınmış və xalqın mənəvi tərbiyəsində mühüm rol oynamışlar.

2. Sosial Yardım və Xeyriyyəçilik

Dərviş xanəgahları tarixən:

kasıbların,

səyyahların,

imkansızların pənah yeri olmuşdur.
Burada insanlara təmənnasız yardım göstərilməsi Azərbaycan xalqa-xas humanizm ənənələrinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.


3. Mədəniyyətin Qorunması

Dərvişlik:

sufi musiqisinin,

zikir və mərasim ənənələrinin,

aşıq sənətinin,

xalq poeziyasının inkişafında mühüm rol oynamışdır.


Bu gün musiqi mədəniyyətimizdəki bir çox melodik xətt və ritmlər məhz dərviş zikir ənənələrinin təsirini yaşadır.

4. Dövlətçilik tarixində rolu

Səfəviyyə dərvişləri XIII–XVI əsrlərdə xalqın birləşməsində və vahid dövlət ideyasının təbliğində aparıcı qüvvə kimi çıxış etmişlər.
Şah İsmayıl Xətainin ordusunun əsas hissəsini “qızılbaş dərvişləri” təşkil edirdi.



DƏRVİŞLİK VƏ ƏDƏBİYYAT

Sufi-dərviş poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatının ən zərif, ən hikmət dolu sahələrindən biridir. Dərviş şairlər eşqi – ilahi təcəlli kimi qələmə almış, insanın daxili aləmini paklaşdırmağı hədəf seçmişlər.

Ən tanınmış dərviş-sufi şairlərimiz

İmadəddin Nəsimi

Məhəmməd Füzuli

Şah İsmayıl Xətai

Seyid Yəhya Bakuvi

Xəlili və bir çox aşıqlar


Onların poetik irsi həm fəlsəfi dərinliyi, həm də poetik incəliyi ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirib.


Dərviş poeziyasında əsas mövzular

Dünya fanidir

Eşq ilahidir

İnsan özünü tanımalıdır

Qəlb paklığı Haqqa aparır

Mərifət elm və təvazö ilə əldə edilir


Qısa poetik nümunə (dərviş üslubunda)

“Könül bir qapıdır – Haqqa açılar,
Dərviş onun önündə durub gözləyər.
Nə mal istəyir, nə də dünyanı,
Bircə ilahi eşqi özünə bəzəyər.”


Dərvişlik Azərbaycan xalqının mənəvi yaddaşının, dövlətçilik tarixinin və ədəbi irsinin mühüm sütunlarından biridir.
Bu ənənə əsrlər boyu insanlara saf əxlaq, mənəvi bütövlük, mərhəmət və birlik kimi ali dəyərləri aşılamışdır.

Bu gün də dərvişliyin fəlsəfəsi bizim milli-mənəvi dəyərlərimizin ayrılmaz hissəsi olaraq yaşayır və nəsillərə örnək olmağa davam edir.




Vəli Əliyev,
“Milli Mənəviyyat” müstəqil, beynəlxalq qəzetinin
Baş redaktoru.