✍️Vəli Əliyev yazır
XXI əsrin başlanğıcı ilə dünya təkcə iqtisadi və texnoloji baxımdan deyil, həm də təhsil fəlsəfəsi baxımından yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhələnin ən iddialı layihələrindən biri Bolonya sistemi oldu. Avropanın ali təhsilini vahid çərçivəyə salmaq, sərhədləri elmin və biliyin xeyrinə aradan qaldırmaq məqsədi daşıyan bu sistem zamanla Avropadan kənara da yayıldı. Azərbaycan da bu prosesə qoşulan ölkələrdən biri oldu. Lakin sual açıq qalır: Bolonya sistemi bizə nə verdi və nəyi ala bilmədi?
Bolonya prosesinin fəlsəfəsi
Bolonya sistemi sadəcə struktur dəyişikliyi deyil, təhsil fəlsəfəsinin dəyişməsi idi. Ənənəvi “müəllim danışır, tələbə dinləyir” modeli əvəzinə, tələbə mərkəzli, tənqidi düşüncəni təşviq edən yanaşma nəzərdə tutulurdu. Tələbə artıq passiv dinləyici deyil, bilik axtaran subyekt olmalı idi.
Bu fəlsəfəyə görə:
Diplom deyil, bacarıq əsasdır
Əzbərçilik yox, analiz və tətbiq ön plandadır
Milli qapanma yox, beynəlxalq inteqrasiya hədəflənir
Struktur yeniliklər
Bolonya sistemi ali təhsili üç əsas pilləyə bölür:
Bakalavr – baza bilikləri və ilkin peşə bacarıqları
Magistratura – ixtisaslaşma və analitik dərinlik
Doktorantura – elmi yaradıcılıq və tədqiqat
Bundan əlavə, ECTS kredit sistemi tətbiq edilir. Bu sistem tələbənin dərs yükünü ölçür və onun başqa universitetlərdə keçdiyi fənlərin tanınmasına imkan verir.
Kağız üzərində bu mexanizm ideal görünür. Amma kağızla reallıq arasında bəzən uçurum olur.
Bolonya sisteminin üstünlükləri
Obyektiv yanaşsaq, Bolonya sisteminin danılmaz üstünlükləri var:
Tələbələrin xaricdə təhsil və mübadilə imkanları genişlənib
Diplomların beynəlxalq tanınması asanlaşıb
Təhsil şəffaf qiymətləndirmə mexanizminə yaxınlaşıb
Akademik azadlıq anlayışı formalaşıb
Bu üstünlüklər düzgün tətbiq olunduqda ölkənin elmi potensialını ciddi şəkildə artıra bilərdi.
Problemlər və paradokslar
Lakin əsas problem buradadır: sistem köçürüldü, ruhu yox.
Azərbaycanda Bolonya prosesi çox vaxt:
Forma olaraq tətbiq edildi
Məzmun olaraq köhnə təfəkkürlə idarə olundu
Orta məktəbdə düşünməyi öyrədilməyən şagird universitetə gəlir, amma ondan tənqidi analiz, araşdırma, elmi məqalə tələb olunur. Bu, təhsildə ciddi paradoks yaradır.
Digər tərəfdən:
Kredit yığımı məqsədə çevrildi
Bilik isə vasitə oldu
Müəllim tələbəyə bəzən tərəfdaş yox, inzibati obyekt kimi yanaşdı
Beləliklə, Bolonya sistemi bir çox hallarda mexaniki prosedura çevrildi.
Müəllim–tələbə münasibəti
Bolonya sisteminin əsas şərtlərindən biri sağlam akademik münasibətdir. Müəllim yol göstərən, tələbə isə axtaran olmalıdır. Amma reallıqda:
Müəllim yüklənib, motivasiyası zəifdir
Tələbə qorxur, təşəbbüs göstərmir
Elmi diskussiya yerini susqunluğa verir
Bu isə sistemin mahiyyətinə ziddir.
Nəticə: sistem günahkardırmı?
Ədalətli cavab budur: xeyr.
Bolonya sistemi özlüyündə nə yaxşıdır, nə də pis. Onu necə tətbiq etdiyimiz əsas məsələdir.
Əgər:
Orta məktəb gücləndirilməsə
Müəllimin sosial və elmi statusu yüksəldilməsə
Təhsil siyasəti real tənqidə açıq olmasa
onda ən mükəmməl sistem belə nəticə verməz.
Son söz
Bolonya sistemi bizə bir fürsət verdi: təhsilə yeni gözlə baxmaq fürsəti. Amma bu fürsət hələ də tam dəyərləndirilməyib. Təhsil islahatı cədvəllə yox, insanla başlayır. Düşünən insan yetişdirmədən düşünən cəmiyyət qurmaq mümkün deyil.
Bolonya sistemi yol ola bilər,
amma o yolu gedən iradə, vicdan və intellekt lazımdır.